Từ xa xưa các làng quê Việt Nam luôn gắn liền với hình ảnh, cây đa, bến nước, sân đình. Người dân luôn tự hào về mảnh đất nơi chôn rau, cát rốn của mình. Nơi có tổ tiên, nguồn cội, có cả một mạch nguồn của sự kiến tạo, chung sức đồng lòng, chống chọi với thiên tai giặc dã.
Và cũng như bao làng quê Việt nam khác dưới chế độ thực dân phong kiến, nhân dân Hoàng Xá phải sống cảnh lầm than nô lệ. Đảng cộng sản Việt Nam ra đời năm 1930. Đi theo Đảng hướng tới độc lập, tự do. Để rồi nhân dân Hoàng Xá cùng cả nước làm nên cách mạng tháng 8 thành công năm 1945. Trải qua các cuộc kháng chiến giải phóng dân tộc ở thể kỉ 20 nhân dân Hoàng Xá đã đóng góp đáng kể sức người, sức của giành độc lập tự do cho Tổ quốc. Xây dựng quê hương.
Những ngày đầu xuân năm mới Kỷ Hợi 2019 này hòa trong nắng gió của mùa xuân và thiên nhiên đất trời hòa quyện. Nhân dân Hoàng Xá rộn rã không khí tưng bừng phấn khởi với sự kiện lễ hội truyền thống đình làng vào ngày 11-12/2 âm lịch và đặc biệt năm nay đình làng Hoàng Xá di tích lịch sử văn hóa cấp thành phố phấn khởi được UBND thành phố quyết định tu bổ, tôn tạo, trùng tu. Đây thực sự là sự quan tâm của thành phố, nhằm giữ gìn những di sản văn hóa phi vật thể, giữ gìn phát huy bản sắc văn hóa dân tộc.
Đình Hoàng Xá tương truyền được xây dựng từ thế kỷ 17-18 thời Hậu Lê. Ban đầu ngôi đình chỉ làm được bằng tranh tre nứa lá trên mảnh đất địa linh. Giai đoạn lịch sử đó đời sống nhân dân còn bao vất vả khó khăn song đình làng đã là trung tâm của làng với lòng tự tâm tôn kính của mỗi người dân. Để rồi vào thế kỷ 18 thời Nguyễn đình Hoàng Xá tiếp tục được xây dựng lại bằng công sức của dân làng. Khi đó làng thuộc tổng Đâu Kiên - Phủ Kinh Môn- trấn Hải Dương. Hướng chính của đình nhìn về phía Tây. Ngôi đình cổ có kiến trúc chữ Đinh, làm bằng vật liệu truyền thống. Tiền tế có ván sản lòng thuyền. Trong đình có đầy đủ các đồ thờ tự, tế khí, nghi trương, nghi vệ, khuôn viên đất rộng 1 mẫu 2 sào.
Cũng từ xa xưa, đình làng Hoàng Xá phụng thờ 2 vị thành Hoàng của làng là Chiêu Thai công chúa tức Trần Thị Trinh, còn được gọi là Thánh Mẫu và con trai là Ngũ Đạo Đại Vương còn gọi là Đức Thánh Tử. Theo thần phả của làng Kinh Điền xã Tân Viên và một số thần tích khác: Hai mẹ con bà Trần Thị Trinh là người có chí khí, công lao to lớn giúp nữ tướng Hai Bà Trung phất cờ khởi nghĩa đánh giặc Tô ĐỊnh năm 40. bảo vệ giữ gìn giang sơn bờ cõi. Hai mẹ con tướng công Trần Thị Trinh còn có công âm phù giúp yên sóng gió vùng cửa sông Ba La khi vua đi đánh giặc Chiêm Thành qua đó. Có công âm phù nhà Lê đánh giặc Tống xâm lược nước ta trên sông Bạch Đằng. Chính vì những công lao to lớn đó hai mẹ con bà đã được nhà vua phong sắc thờ ở nhiều nơi. Trong đó có ở các làng thuộc tổng Du Viên- Câu Thượng- Đâu Kiên từ xa xưa. Đình làng Hoàng Xá cũng từ đó đã được các triều đại vinh danh phong sắc thờ các vị thần trên. Theo đó Chiêu Thai Thánh Mẫu được phong tặng là: Thượng Đẳng Thần, Đức Thánh Tử được phong tặng là Trung Đẳng Thần. Các ngày sinh, tên húy đều phải kiêng kỵ. Cũng từ xa xưa nhân dân địa phương thường niên tổ chức tôn kính tế lễ phụng thờ tôn nghiêm trang trọng từ ngày 12 đến rằm tháng 2 âm lịch hàng năm. Ước nguyện đất nước thanh bình, nhân dân no ấm. ghi nặng công đức tất cả bằng lòng "tri ân tri nghĩa", "uống nước nhớ nguồn" sâu sắc nhất.
Ngược dòng thời gian, những năm tháng cam go, ác liệt đầy hi sinh của cách mạng. Đình làng Hoàng Xá ngôi đình đã tất cả cho kháng chiên kiến quốc của dân tộc. Những năm tháng ấy đình làng đã được lực lượng cách mạng của ta dùng làm trụ sở làm việc của chính quyền cách mạng làng xã. Đình làng là địa chỉ đỏ cách mạng nơi hội tụ đi về hoạt đọng, huấn luyện của lực lượng kháng chiến địa phương. Nơi đào hầm, che dấu, bảo vệ, nuôi dưỡng những người cộng sản bất khuất kiên cường. và cũng trong những năm chống Mỹ cứu nước đình làng tiếp tục được chọn làm địa điểm của trường học, kho lương thực của HTX nông nghiệp. Có thể nói đình làng Hoàng Xã đã là nơi ghi đậm dấu ấn nhiều sự kiện lịch sử ngay trên mảnh đất quê hương.
Một ngôi đình từ lâu luôn được nhân dân địa phương ngưỡng vọng, tôn thờ và coi đó là niềm tự hào và coi đó là một si sản quý báu cần được giữ gìn bảo tồn. Nhân dân nơi đây luôn hằng mong ngôi đình xứng tầm với một di tích để lại cho thế hệ hôm nay và mãi mãi mai sau hình ảnh sống mãi với thời gian. Mặc dù đình làng đã nhiều lần được tu bổ tôn tạo, song đến nay nhiều hạng mục đã quá xuống cấp. Được sự quan tâm của cấp ủy chính qưuyền địa phương, sự hỗ trợ giúp đỡ của các cấp các ngành từ huyện đến thành phố. Tháng 12/2018 UBND thành phố đã có quyết định chính thức về việc phê duyệt tu bổ, tôn tạo di tích đình Hoàng Xá với quy mô dỡ bỏ toàn bộ phần ngói cũ đã hỏng hóc, thay mới lại bằng toàn bộ ngói mũi hai lớp. Đồng thời thay thế lại toàn bộ hệ thống rui, tróc. Sơn bả mới hoàn toàn phần tường phía trong, hậu cung, ban thờ khu chính điện và hậu cung. Với tổng dự toán theo hồ sơ thiết kế được duyệt là 382.208.000đ. Trong đó ngân sách thành phố công trợ là 300 triệu đồng. Với nguồn kinh phí hạn hẹp trên mà thành phố hỗ trợ đầu tư rất khó khăn cho địa phương và mong mỏi của nhân dân là ngôi đình làng cần được làm thêm nhiều phần việc trong thời gian tới như tu bổ xây dựng tường bao, xây dựng sân, cổng, dự kiến mở rộng khuôn viên và một số hạng mục công trình khác. Như vậy nguồn kinh phí xã hội hóa, phát huy ngoại lực trong lúc này là hết sức cần thiết và không nhỏ. Mỗi nghĩa cử cao đẹp, những tấm lòng vàng cùng chung tay góp sức tu bổ, tôn tạo đình làng là những việc làm có ý nghĩa sâu sắc. "Một cây làm chẳng lên non". Đình làng Hoàng Xá đã và đang giang rộng vòng tay tha thiết, thân thiện đón chờ sự đoàn kết đồng thuận giúp đỡ hỗ trợ của mọi tầng lớp nhân dân địa phương, con em xa quê hướng về quê hương. Các tầng lớp nhân dân thị trấn An Lão. Các cơ quan dơn vị, doanh nghiệp... Điều kiện kinh tế của thị trấn An Lão hiện nay còn rất nhiều khó khăn. Trong đó xã hội hóa cơ sở vật chất nguồn kinh phí là nhu cầu tất yếu, niềm mong mỏi tha thiết của cấp ủy, chính quyền, ban quản lý di tích đình làng. Tất cả đã, đang và tiếp tục , hy vọng mỗi việc làm nghĩa cử sẽ là sợ day kết nối đạt kết quả cao nhất.
Mùa xuân là mùa của lễ hội. Năm nay lễ hội truyền thống đình làng Hoàng xá tiếp tục được tổ chức vào ngày 11-12 tháng 2 âm lịch. Lễ hội tiếp tục được tổ chức quy mô trang trọng tôn nghiêm. Không khí của lễ hội đã và đang tưng bừng phấn khời náo nức làng quê. Tinh thần bản sắc văn hóa dân tộc. Sự đoàn kết đồng thuận tiếp tục được nhân lên. Sức mạnh đại đoàn kết toàn dân không ngừng được nâng cao. Nghĩa xóm tình làng ngày một keo sơn gắn bó, nồng ấm. Đình làng Hoàng Xá là nơi hội tự của con dân cháu làng xa gần, của nhân dân địa phương. Tiếng của ngàn xưa và tiếng của mai sau như nhịp cầu bắc nối từ ngôi đình làng giữa lòng thị trấn mến yêu. Đình làng Hoàng Xá ngày ngày một khang trang bề thế như một tượng đài giữa lòng quê hương trên con đường xây dựng và phát triển. Đình làng lễ hội Hoàng Xá hòa quyện với mùa xuân.
Vũ Hợp.